زمین های بایر در زمان فتح به مالکیت دولت در می آید. پاره ای از احادیث این دسته از اراضی را از انفال دانسته اند. انفال عبارت است از مجموعه اموالی که شرع در اختیار دولت نهاده است (يسألونك عن الأنفال قل الأنفال لله و للرسول)) . (از انفال از تو می پرسند: بگو انفال از آن خدا و رسول است).
این مالکیت پس از پیامبر از طریق امامان ادامه می یابد. امام صادق (عليه السلام فرمود دان المرات كلها له (الامام»: «تمام اموال از آن امام است». که تفسير همان آیه انفال است. (۲)
در برخی موارد، این گونه زمین ها، به زمین های معمولی نیز گفته شده اند.
مالکیت عمومی و مالکیت دولتی یک تفاوت با یکدیگر دارند که عبارت است از در مالکیت عمومی مالک، مردم هستند و در مالکیت دولتی، مالک دولت است. اختلاف مذکور باعث شده است تا شیوه بهره برداری از این دو منبع متفاوت باشد. درآمد اراضی و ثروت های عمومی باید توسط ولی امر به مصارف عمومی (مانند بیمارستان) برسد و جز در موارد استثنایی نمی توان آنها را برای تأمین منافع گروه ویژه ای اختصاص داد. اما نحوه بهره برداری از ثروت های دولتی این چنین نیست.
نقش احیاء در اراضی بایر
مالکیت عمومی و مالکیت دولتی نقطه تمایز دیگری نیز با یکدیگر دارند. زمین هایی که در مالکیت عمومی قرار دارد، اگر توسط کسی آباد شود موجب اثبات حق خاصی برای احیاء کننده نمی گردد، اما زمین های مواتی که در اختیار دولت است، به گونه ای است که احیاء آن حق خاصی را برای آبادکننده به وجود می آورد. در روایت آمده است: «من أحيا أرضا فهي له و هو أحق بها»: «هر کس زمینی را آباد کند، از دیگران به آن سزاوارتر است».
اما ماهیت این حق خاص چیست؟ بسیاری از فقها معتقدند که اراضی بایر در اثر احياء از مالکیت دولت خارج و جزو املاک خصوصی قرار می گیرد و آبادکننده در
حقیقت مالک اوست. نظریه دیگر – که با نصوص معتبر بیشتر سازگار است و شیخ طوسی و سید بحرالعلوم همین رأی را اختیار کرده اند و همچنین از ابوحنیفه و ابویوسف نیز همین نظریه نقل شده است . این است که شکل مالکیت با احیاء تغییر نمی کند و اراضی آباد شده همچنان در اختیار امام یا دستگاه حکومت باقی می ماند و امام می تواند، اجاره یا مالیاتی متناسب با بهره به دست آمده از زمین اخذ نماید. بنابراین از نظر متون فقهی و به اصطلاح جنبه نظری، قضیه همان است که ذکر شد، ولی از لحاظ عملی بنابر اخبار تحلیل، احیاء کنندگان اراضى ميته از پرداخت اجاره یا مالیات معاف هستند. پس خلاصه کلام این است که، مزارع متعلق به اراضی ملی و مردمی به شکل استیجاری در اختیار افراد قرار دارد، اما بهره برداری از اراضی دولتی آباد شده به احیاء کنندگان اختصاص دارد و تا هنگامی که بخواهند می توانند این حق را برای خویش حفظ نمایند.
١- کنز العمال ج ۳، ص ۸۹۸ السنن الكبرى بيهقي ج 6، ص ۱۶۲، المعجم الاوسط طبرانی ج۸ ص ۱۶۷،
الاستبصار ج۳ ص ۱۰۷، من لا يحضره الفقيه ج۳ ص ۲۶۰، کافی ج 5 ص ۲۸۰.
دیدگاهتان را بنویسید